“Er (der Mensch) ist dann nicht mehr dieses entwurzelte, einsame Wesen, das das Universum von einem separaten Ort aus betrachtet. Eigentlich können wir das Universum nur deshalb denken, weil das Universum in uns denkt.

François Cheng

Een van de laatste vertaalde boeken van de filosoof François Cheng (in het Duits) draagt de titel Over de schoonheid van de ziel. Het zijn zeven brieven aan een vriendin die hij meer dan 30 jaar geleden uit het oog is verloren en waarmee hij toen in gesprek raakte in de metro in Parijs. Cheng was verbijsterd door haar schoonheid. Ze kwam naast hem zitten en ze raakten aan de praat. Veel jaren later schrijft ze hem een brief met de vraag om over de ziel te vertellen. Cheng schrijft daarop 7 brieven en deze zijn in dit boek verzameld. Toen ik de titel laatst op internet zag heb ik het boek meteen besteld. Ik ken ander werk van hem: bijvoorbeeld 5 meditaties over de schoonheid en 5 meditaties over de dood. Hierin spreekt hij voor een klein groepje mensen op indringende en poetische over deze thema’s. Cheng is ook dichter en calligraaf. Over Aziatische kunst, poëzie en tal van andere onderwerpen heeft hij geschreven en ik heb ook een roman van zijn hand. Het meeste is niet vertaald uit het Frans. Dat is jammer want hij verdient een breed internationaal publiek.

Ik herken in hem een geestelijk metgezel want het lezen in zijn werk is een voortdurend thuiskomen. Hij heeft natuurlijk een heel andere carrière doorgemaakt en heeft veel en andere ervaringen meegemaakt, maar toch. De thema’s die hem aan het hart gaan, gaan mij ook aan het hart en hij verwoordt wat mij voortdurend bezighoudt en inspireert.
Zo ook zijn beschrijvingen van het landschap geschilderd door kunstenaars die trouw proberen te zijn aan oude (Chinese/Japanse) tradities: die het sacrale van het landschap boven alles stellen. Die alles in het werk stellen om in hun schilderen doorgeefluik te zijn van deze sacrale dimensie en de ervaring van het landschap in al zijn grootheid en majesteit. Ik voel me hierin thuis, dat is mijn taak en mijn opdracht om in deze traditie, welliswaar op mijn manier, verder te gaan. Die taak leg ik mezelf op en het is een taak die alleen maar vreugde geeft, een taak die vrijheid mogelijk maakt en die zichtbaar wordt, ervaarbaar, op het moment als je aan de slag gaat. Het eindresultaat, het schilderij is onderdeel van dit proces. Het gaat niet om een product, met een bepaalde financiële waarde, het gaat niet om geld verdienen, niet om de kunstenaar uit te hangen. Het hele discours rond kunst is volledig ondergeschikt aan het streven om het sacrale in verf uit te drukken en het landschap te laten spreken. Natuurlijk is niet elk schilderij geslaagd, of met andere woorden: elk schilderij drukt uit wat er op dat moment door je heen ging. Is dat rust of ben je onrustig, gespannen etc. Het resultaat is zichtbaar in het schilderij. Het vormt zo een afspiegeling van je geestesstemming. François Cheng vermeldt in zijn boek een ontmoeting met een schilder. Hij laat zien hoe het schilderen van het landschap in relatie staat met een wereldbeeld, een manier van zin ervaren die veel verder gaat dan het feit dat je verf gebruikt (in dit geval sumi-e) op papier (of op zijde) om een landschap ‘uit te drukken’. Het is niet alleen schilderen, maar is de concrete verbeelding van het sacrale doormiddel van en met het landschap zelf. Cheng schrijft:

Ich erinnere mich an den unvergesslichen Besuch bei einem grossen, hochbetagten Maler, der als Einsiedler in einem abgeschiedenen Tal lebte, in einer notdürftigen Unterkunft inmitten einer Welt im Umbruch. Er gedachte, den grossen Meistern der Song- und der Yuan-Dynastie treu zu bleiben, die auf einem geistigen Höhepunkt der chinesischen Tradition eine aufrichtig angemessene Sicht des menschlichen Schicksals inmitten des lebendigen Universums erfasst und gelebt hatten. Diese Sicht, so erklärte er mir, ist nur möglich, wenn die menschliche Seele in vollem Einklang mit der WELTSEELE ist, ein Zustand, den man in alter Zelt shen-yun nannte, den höchsten Zustand des künstlerischen Schaffens. Die erwähnte Weltseele steht über der Natur, sie ist die Seele des DAO, des WEGES, in welchem fortwärend die URSPRÜNGLICH LEERE und der UR-HAUCH anwesend sind. Was die Natur im eigentlichen Sinne angeht, kann sie uns nicht direkt antworten, denn wir sind ihre offenen Augen und ihr schlagendes Herz. Daraufhin in entrollt der Meister die kostbaren Bildrollen, die er besitzt. Vor unseren Augen entfalten sich gewaltige Berg- und Wasserlandschaften von sakraler Grösse und bewegender Tiefe, durchzogen von unsichtbaren rhythmischen Lufthauchen.
Inmitten der Landschaften eine oder mehrere kleine, in Meditation versunkene Figuren. Kommentar des Meisters: «Für ein westliches Auge, das an die klassische Malerei gewohnt ist, wo die Figuren im Vordergrund angeordnet sind und die Landschaft in den Hintergrund gedrängt ist, erscheint die Figur auf dem chinesischen Bild völlig verloren, versunken im endlosen Nebel des GROSSEN GANZEN. Aber wenn man mit ein wenig Geduld und Losgelöstheit bereit ist, die Landschaft zu betrachten und tief in sie einzudringen, konzentriert man schliesslich die Aufmerksamkeit auf die kleine Figur und identifiziert sich mit diesem empfindsamen Geschöpf, das, an einer dafür besonders günstigen Stelle platziert, gerade dabei ist, die Landschaft zu geniessen. Man gewahrt dann, dass es tatsächlich das Auge und das Herz eines grossen Körpers ist. Es ist gewissermaßen der Drehpunkt, um den sich ein organischer Raum entfaltet und auf diese Weise nach und nach zu seiner inneren Landschaft wird.» Tatsächlich habe ich an jenem Tag begriffen, dass man aus dieser Haltung heraus annehmen kann, dass innerhalb des WEGES der Mensch gemacht worden ist, um, wie ich schon sagte, das offene Auge und das schlagende Herz des lebendigen Universums zu sein. Er ist dann nicht mehr dieses entwurzelte, einsame Wesen, das das Universum von einem separaten Ort aus betrachtet. Eigentlich können wir das Universum nur deshalb denken, weil das Universum in uns denkt. Vielleicht ist unser Schicksal Teil eines Schicksals, das grösser ist als das unsere. Das macht uns keineswegs kleiner, sondern grösser: Unsere Existenz ist dann nicht mehr diese absurde, flüchtige Episode zwischen zwei Staubkörnern, sondern sie erfreut sich einer offenen Aussicht.

Eigenlijk komt het hier op neer: wij zijn uitkomst van het universum, wij zijn een soort van resultaat van een heel lange ontwikkeling en het is het universum zelf dat zich in ons en via ons uitdrukt. Als we denken, waarnemen, ervaren, voelen, denkt, neemt waar, ervaart en voelt het universum in ons. Cheng benadrukt dat wij daardoor niet kleiner, nietiger, minusculer worden, maar net omgekeerd. We zijn een manifestatie van het universum, een van de wonderbaarlijke hoogtepunten ervan. Maar we zijn als mens misschien geestelijk te beperkt om de echte reikwijdte hiervan in ons leven te kunnen doorzien/ervaren. Religies doen in ieder geval een poging om dit ervaren te duiden en een richting te wijzen door ons universum te plaatsen in een goddelijk licht. Als mensen zijn wij opgenomen dit in dit proces, in gang gezet door God of door de oerkrachten, de wereldziel, door Dao, of hoe je het ook wilt benoemen, en dragen wij de sporen van deze kracht. In onze ziel komt die kracht aan het licht. Onze ziel is de manifestatie van deze goddelijke energie, dit licht dat ons doorstraalt en dat in liefde bijvoorbeeld en in andere rationeel onverklaarbare verschijnselen (zoals bewustzijn) zichtbaar wordt. Neurowetenschappers kunnen nog zo hard roepen dat we product zijn van toeval, dat we een samenspel zijn en een eindresultaat van natuurkundig verklaarbare processen, en dat de hypothese God, of ziel, in hun ogen een absurditeit is, of overbodig, of teveel een mythe, dat wil niet zeggen dat ze daarmee gelijk hebben en dat ze het laatste woord hebben. Ook zij zijn een manifestatie van het universum en als manifestatie, een mens die een taal spreekt, ben je sowieso relatief: dat wil zeggen – het feit dat je mens bent, existeert en je van een taal bedient, is al relativerend. Zeker als je staat tegenover grootheden als het universum. Het Universum, het lijkt bijna als staan tegenover God. Een onmogelijke relatie, een onvoorstelbare verhouding, een niet te vatten constellatie terwijl je dan ook nog zelf een manifestatie ervan bent. Hoe paradoxaal is ons menselijk bestaan als wij (metaforisch gesproken) oog in oog durven te gaan staan met het universum?
Naast de liefde als argument voor de ziel noemt François Cheng ook de schoonheid zelf en de goedheid. Begrippen die bij de oude Griekse filosofen zoals Plato ook al maatgevend en funderend waren. Hij verwijst naar een andere grote kunstenaar die iets van de schoonheid van de ziel aan het licht heeft gebracht: Leonardo da Vinci. Ik citeer het vervolg van zijn tekst over kunst, schoonheid en de ziel, nadat hij de Aziatische kunstenaar heeft ontmoet (zoals hierboven beschreven):

Diese besondere Begegnung und noch andere haben mich davon überzeugt, dass die menschliche Seele fähig ist, sich zu erheben, dass sie die göttliche Seele erreichen kann. Neben der Schönheit des Körpers gibt es sehr wohl eine Schönheit der Seele. Sie wird “Güte” genannt und besitzt tatsächlich das Wesentliche der wahren Schönheit. Die Schönheit des Körpers ist vergänglich, sie kann auch durch Perversion verdorben werden. Die Gute ist, sofern sie echt ist, nicht durch die Zeit begrenzt, sie ist von einer ungetrübten Schönheit. Das erlaubte mir eines Tages zu schreiben:

Die Güte schliesst den Missbrauch der Schönheit aus;
Die Schönheit, ihrerseits, macht die Güte begehrenswert.

Bei einem Menschen scheint die Schönheit der Seele im Blick durch und drückt sich in einer Reihe von Gesten aus. Sie berührt uns jenseits der Worte. Nur stumme Tranen können manchmal die Ergriffenheit ausdrücken, die sie bewirkt.
Ich habe die Werke Leonardo da Vincis erwähnt, die die Schönheit des Körpers feiern, und ich sollte mich an einen weiteren Moment des Einklangs der Seelen im Louvre erinnern vor seinem Gemälde Anna selbdritt, das die Schönheit der Seele lebendig werden lässt. In einer zugleich vertikalen und kreisförmigen Komposition verkörpert sich vor uns eine Ordnung der Weitergabe, deren treibende Kraft die Mutterliebe und die Nächstenliebe sind. Von oben nach unten, von der heiligen Anna zur Jungfrau Maria, von der Jungfrau Maria zu Jesus, von Jesus zu dem Lämmchen, mit dem er spielt, hat jeder eine Geste des Schenkens und des Schützens und öffnet damit einen Raum voller Zärtlichkeit und Angst, voller Zerbrechlichkeit und Entschlossenheit. Das hohe Versprechen des WEGES muss gehalten werden; es wird gehalten. Das Glück der menschlichen Liebe ist da, zweifellos. Doch eine Vorahnung gärt bereits in ihm: Die unbedingte Liebe ist ein vollkommenes Geschenk, sie besitzt keine Waffen und ist schutzlos. Eines Tages wird das Kind gross sein, wird nicht mehr mit dem Lamm spielen, es wird selber zum Lamm werden. Ein Lamm, das seinen Opfergang akzeptiert, um zu beweisen, dass die bedingslose Liebe existiert, damit eben jenen hohe Versprechen des WEGES gehalten wird. Der Tod wird dann plötzlich zum Übergang in eine andere Lebensordung.

Opeens maakt François Cheng een ‘hevige draai’, trekt hij met volle kracht door, concludeert en poneert een nieuwe ervaring: ‘de dood wordt plotseling tot overgang naar een andere levensordening’. De dood is niet het einde van het leven hier op aarde, niet meer de terugval in het niets en verder niets. De dood is een deur, een overgang naar een andere dimensie. De dood van Jezus aan het kruis is het bewijs dat een onvoorwaardelijke liefde in dit universum bestaat. De dood is het bewijs van een onvoorwaardelijke liefde die de belofte van de weg, DAO, dubbel en dwars waarmaakt. De dood is niet het einde, de dood is de overgang, de weg waarlangs de belofte van een liefde die sterk is als de dood, zichtbaar en ervaarbaar wordt. We staan op afstand, we kijken toe. We zijn zelf nog niet dood. We ervaren de kruisdood niet aan den lijve. Maar omdat we getuigen zijn mogen we hopen dat de dood ook voor ons deze belofte van een onstervelijke liefde waar mag maken.
Cheng verbindt zijn de ziel zichtbaar gemaakt in het kunstwerk, met de zielskracht in Jezus, vleesgeworden Liefde/Woord/Zoon van God, op deze wijze lichamelijk gestalte van Gods liefde, en met de ziel in ons, en ook de liefde in mijn leven. Aziatisch uitgedrukt in het landschap, Christelijk uitgedrukt in de dood aan het kruis, de opstanding uit het graf. Dat laatste onttrekt zich aan ons zicht. Daarvan zijn we geen getuige. Dat hebben we van horen zeggen. Maar de belofte ligt er en wij zijn de leerlingen die deze weg durven gaan, durven bewandelen omdat we ons toe durven te vertrouwen aan deze belofte van liefde sterk als de dood. Ons leven een manifestatie van het bijbelse Hooglied, dat komt hier aan het licht.
Daarom inspireren mij deze teksten uit de evangelies, de teksten uit de bijbel. Ik probeer die dynamiek uit te drukken en zo te benaderen in een schilderij. Om, zonder iets van de pijn weg te laten toch de hoop te laten doorschemeren, de belofte in de vorm van licht, de kracht van de ziel, de geestkracht in dit proces zichtbaar te maken. Duidend, verkennend, aarzelend, de toeschouwer uitnodigend in te treden in wat zoch voor zijn oog ontvouwt, mee te gaan op deze route, en daarin zijn eigen weg te volgen. Wat moet je (tenslotte) anders met je leven? Als het niet om het allerhoogste gaat, om de liefde, om de schoonheid, om de goedheid? Concreet ervaarbaar en concreet uitvoerbaar in je eigen leven, samen met de mensen om je heen? Als de inzet niet de allerhoogste inzet is? Daarom is elke poging om te schilderen, om in deze geest te werken een act van voldoening, een geschenk van vreugde, blijde boodschap, heel concreet, die afspat van het papier als de natte verf erop nog naglanst. Verf als vingerwijzing naar Kabod, als licht, als heerlijkheid Gods…een kerstverhaal, een blijde boodschap aan de herders, voor elke dag.

John W. Hac
14-11-2018

Bron citaat: Cheng, François, Über die Schönheit der Seele. Sieben Briefe an eine wiedergefundene Freundin, München 2018, (C.H. Beck), pag 96-97