De ziel van het landschap is de verte
Japanse spreuk
Soms geeft een uitspraak licht, verlicht hij de geest. Opeens zie je het en weet je het. Je had het al vermoed maar nu weet je het zeker. In het landschap heeft de verte een magische aantrekkingskracht. Tenminste op mij. Je blik wordt er naar toe getrokken, je kunt je ogen er niet van af wenden. De verte houdt een belofte in, een horizon achter de horizon. Omdat je niet op die plek bent en dus ook niet weet wat er te zien en te beleven valt kan je fantasie de vrije loop nemen. De verte trekt, de verte is magie pur sang.
Als een schilderij met enkele streken een figuur verbeeldt, een landschap aanduidt, dan vult de geest de ontbrekende delen aan. Dat is bekend uit de psychologie van de waarneming. Maar in de verte gebeurt nog iets anders. De verte onthult een diepte, een laag die zo op het eerste gezicht niet zichtbaar is, of ervaarbaar, maar die wel op de een of andere wijze de geest prikkelt, aanzet tot emoties, iets oproept of wakker maakt in de beschouwer. Misschien is dat wel de werking van het landschap op de toeschouwer in het oosten. Sacraliteit die geduid wordt, aangeduid door de verte. Het hier en nu overstegen, overschreden door een belofte van de verte.
De berg Fuji is in Japan een heilige berg, een sacrale berg die iets van een sacrale werkelijkheid onthult. Dat is zeker niet op basis van zijn materialiteit, zo vermoed ik. Hij rust als een berg, onverplaatsbaar, onwankelbaar. Hij rust in zichzelf, maar de top is ver weg, ligt in de verte. En precies die top, bedekt met sneeuw is volgens mij de oorzaak voor het feit dat hij beschouwd wordt als heilig. De top verbeeldt de verte, de top is de ziel van de berg en het puntje van de ziel. De top kan niet zonder het fundament maar de top trekt alle aandacht. De top neemt je als het ware bij de hand om je als toeschouwer op te heffen, boven je dagelijks bestaan en je dagelijkse zorgen. Misschien is dat dan ook wel het geheim van bergen in het algemeen, ze tonen een dimensie, beloven door hun verte, hun imposante gestalte, iets wat verder gaat dan onze alledaagse hier en nu ervaring. Dat reiken naar de hemel, want bergen zijn aarzelende hemelbestormers, geeft hen iets van sacraliteit en wordt door de mensen als religieuze dimensie ervaren. Het beklimmen van een dergelijke berg maakt je hiervan deelgenoot en daar kan je ratio niets aan veranderen, hoe “aufgeklärt” je misschien ook bent en je voordoet.
De ziel is, hoewel ze wordt ontkend door psychologen en vele anderen, de kern waar het om draait. Jouw ziel wordt geraakt door de ziel in het landschap, de ziel van de berg. Ware dat niet zo, dan zou je ook niet geraakt worden, had je zelf geen ziel, dan was er ook geen zielsverwantschap. De romantiek is bij uitstek de periode waarin deze zielenrelaties zijn verkend en uitgediept. Prachtige schilderijen en romans ontstonden in die periode en tot op heden heeft de romantiek zijn sporen nagelaten. In die zin voel ik mij ook een schilder die geraakt is door de romantiek van het landschap en de zoektocht naar de ziel. Mijn ziel wordt geraakt door de ziel in het landschap, de verte, en mijn ziel wil niets anders dan deze emotie opnieuw weergeven in een schilderij. Ook in het abstracte werk is die ziel aanwezig maar dan op een wijze zonder expliciete horizon. In het abstracte werk is alles horizon, en kan alles horizon zijn. Het houvast hoeft er niet te zijn in de vorm van een horizon. Je kunt met je ogen dwalen, je hoeft nergens te blijven haken, alles mag en alles kan. In het landschap met een horizon wordt je uitgenodigd om meer te focussen omdat de verte je aandacht trekt. In het abstracte werk is die focus veelzijdig. Daarom ook heeft het abstracte een eigen aantrekkingskracht die mensen niet aanspreekt als ze zich nooit eraan hebben over gegeven.
Dat is wat het landschap ook doet: je uitnodigen om je over te geven, om te dromen en ervaren, om de verte in je te laten werken, te laten inwerken op je ziel. Zielsverwantschap, zielsverbondenheid, dat is waar het om draait en wat de sacraliteit van het landschap uitmaakt en vorm geeft. Schilderen met je ziel opdat je ziel geraakt wordt door je eigen creatie. Er is toch bijna niks mooier dan dat?
John Hacking
8 december 2015
