Een romantische kijk op het landschap
De analoge fotografie is ingehaald door de digitale fotografie. De analoge fotografie maakt gebruik van een camera, van een ontwikkelingsprocedé en van het materiaal waar de foto op wordt afgedrukt. Dit fotopapier is net zo vergankelijk als datgene wat op de foto staat afgebeeld. De tijd zal onherroepelijk het einde inluiden van deze foto. De digitale fotografie kent een andere cyclus: de camera is net zo vergankelijk als bij de analoge fotografie maar het medium waarop de foto zichtbaar wordt gemaakt en behouden is van een andere orde. Geboorte en dood van de foto spelen hier geen rol (meer). De foto is, is aanwezig, is present en wordt gepresenteerd. Het medium waarop de foto zichtbaar is blijft in veelvoud present en kan door allen die dit medium gebruiken worden gebruikt om de foto te bekijken, op te slaan, te bewerken en verder te sturen naar andere gebruikers van het medium. Datgene waar de foto voor staat, wat wordt afgebeeld, de verwijzing naar een werkelijkheid, is losgemaakt in de digitale fotografie. Omdat de digitale foto gepresenteerd wordt, present is, heeft ze de kracht van representatie grotendeels verloren. Ze is deel van een digitale werkelijkheid die niet meer overeenkomt met de werkelijkheid als zodanig en die analoog kan worden weergegeven. Het landschap dat analoog gezien indruk maakt omdat het verwijst naar een landschap dat is gefotografeerd, een landschap waar een verhaal en een betekenisproces aan verbonden zijn, is in de digitale werkelijkheid niet betekenisloos geworden maar is onderhevig aan een vorm van verlies van betekenis omdat het alles kan (gaan) betekenen. Het verhaal is er als het ware vanaf geknipt omdat het landschap nu in handen valt van iedereen en iedereen kan er mee aan de haal gaan. De analoge foto is onbeweeglijk, ze ligt vast, het papier bindt de afbeelding en conserveert het verhaal en de betekenis die eraan vast hangt. De digitale foto is een en al beweging omdat ze geen grenzen heeft in de analoge werkelijkheid. Ze is overal en nergens. Ze is alles en niets. De waarheid van een analoge foto is dat ze onlosmakelijk verbonden is met datgene wat is afgebeeld als foto. De filosoof Byung-Chul Han, die verwijzend naar Roland Barthes, spreekt over de waarheid van de analoge foto en de representatie door deze foto, schrijft over de digitale foto:
“Die digitale Fotografie stellt die Wahrheit der Fotografie radikal infrage. Sie beendet die Zeit der Repräsentation endgültig. Sie markiert das Ende des Realen. In ihr ist kein Verweis auf den realen Referenten mehr enthalten. So nähert sich die digitale Fotografie wieder der Malerei an: »Ceci n’est pas une pipe. « Als Hyperfotografie präsentiert sie eine Hyperrealität, die realer zu sein hat als die Realität. Das Reale ist in ihr nur noch zitathaft und bruchstückhaft vorhanden. Die Zitate aus dem Realen werden aufeinander bezogen und mit dem Imaginären vermischt. Dadurch eröffnet die Hyperfotografie einen selbstreferenziellen, hyperrealen Raum, der vollständig vom Referenten abgekoppelt ist. Die Hyperrealität repräsentiert nichts, sie präsentiert.” (Im Schwarm. Ansichten des Digitalen, pag 83-84)
De digitale foto kan alles gaan betekenen. Ze wordt daardoor losgemaakt van de oorspronkelijke werkelijkheid die in beeld is vastgelegd. Zo verliezen we het contact met de werkelijkheid. Op het landschap toegepast, dat werd gefotografeerd, betekent dit dat landschap imaginair wordt en dat het alles kan gaan betekenen en daardoor misschien wel daardoor betekenisloos wordt. In de digitaal vastgelegde werkelijkheid (van vastleggen is eigenlijk al geen sprake meer) is in principe alles virtueel. Betekenissen kunnen zich hechten en laten net zo makkelijk weer los. We verliezen zo de greep op de ons omgevende realiteit. We verliezen de aarde, onze relatie tot het concrete landschap. Los van de aarde zweven we, bevinden we ons in een virtuele ruimte met virtuele mogelijkheden. Het lichaam is daarbij grotendeels overbodig want om deze virtualiteit volledig te beleven hebben we het hele lichaam niet meer nodig.
Ik ben een romanticus. Een romanticus is iemand die terugverlangt naar een andere tijd, een tijd waarin het landschap door zijn zeggingskracht, spreekt tot de verbeelding en waar het landschap staat voor de relatie tot de aarde en tot de ervaring van de lichamelijke beleving van dit landschap. De ervaring van een overweldigend landschap doet je geestelijk beseffen wie en wat je bent, waar je staat en wat er mogelijk is. Dat alles in relatie tot het concrete (niet virtuele) landschap. Denk aan de geest die wordt meegevoerd in vervoering bij het zien van een overweldigend landschap. Dat is een emotie die in de virtuele werkelijkheid waarschijnlijk op een heel andere manier zal worden beleefd afhankelijk van de stimulus in deze digitale omgeving. Met pillen kom je een heel eind.
In mijn schilderingen van (denkbeeldige) landschappen maak ik gebruik van foto’s van bestaande landschappen. Foto’s van anderen en foto’s door mij zelf gemaakt. En foto’s die ik download van internet en afdruk op papier. Daardoor krijgen deze digitale beelden weer een leven en worden ze sterfelijk. Een omgekeerd proces dus als wat boven staat beschreven. Ik haal de landschappen terug uit hun digitaal bestaan en geef hun een thuis in het schilderij. De rest van het schilderij sluit op de een of andere wijze aan bij deze foto. Dat is de imaginatie van de schilder die hier aan het werk is. De foto is echter uitgangspunt en daaronder ligt het romantische verlangen naar een analoog landschap en een bijbehorend verhaal. De toeschouwer kan natuurlijk weer zijn eigen betekenis geven aan dit landschap met foto. Die vrijheid is er. En het schilderij kan ook weer een digitale gestalte aannemen. Ook dat is een mogelijkheid. Maar ik maak eigenlijk in deze digitale vervormingswerkelijkheid een kleine pas op de plaats. Grijp terug naar een techniek die de verbinding tussen werkelijkheid en foto accentueert en die daar net als met de vergankelijkheid van het leven en het levende, vrede mee heeft. Leven en sterven, leven en dood horen bij elkaar. Ook in het landschap, ook met het landschap zelf.
John Hacking
4 september 2019
Han, Byung-Chul, Im Schwarm. Ansichten des Digitalen, Berlin 2017, (Matthes & Seitz)
Barthes, Roland, Die helle Kammer. Bemerkungen zur Photographie, Frankfurt am Main 2009 (Suhrkamp Verlag)
